(2) Đặt thụy tuy nói có khen có chê, song chữ khen nhiều hơn (như minh 明, khâm 欽, định 定, đức 德, hiến 憲, chiêu 昭, liệt 烈v.v..), còn chữ chê ít. Nguyên nhân thì đúng như Bạch hổ thông. Thụy đã nói: “Nhân thần chi nghĩa, mạc bất dục bao xưng kì quân, yểm ác dương thiện giả dã” (cái nghĩa của kẻ bề tôi, chẳng ai không muốn khen tốt vua mình, che đậy điều ác đề cao điều thiện của vua vậy).

(3) Về số lượng chữ cho mỗi thụy hiệu, thì thời thượng cổ phần nhiều dùng một chữ. Cũng có trường hợp dùng 2 hoặc 3 chữ (thụy hiệu đời sau thì ngoài hoàng đế ra, phần nhiều dùng hai chữ, như: Ngụy An Li vương 魏安釐王, Triệu Hiếu Thành vương 趙孝成王, Trinh Huệ Văn tử 貞惠文子, Tuyên Thành hầu 宣成侯(Hoắc Quang 霍光), Trung Vũ hầu 中武侯(Gia Cát Lượng 諸葛亮), Văn Chính công 文正公(Tư Mã Quang 司馬光)…

Thời cổ đại, lâm táng định thụy (đặt thụy lúc chôn cất) có quan hệ với việc đánh giá cả cuộc đời của người đã chết. Cái quan luận định (đậy nắp quan tài, xác định lời bàn), khen chê khác xa, dùng chữ này không dùng chữ kia, trở thành một việc rất nghiêm trọng. Như Tả truyện. Văn Công nguyên niên chép rằng Thái tử Thương Thần vào tháng mười mùa đông, dùng giáp sĩ trong cung tấn công Sở Thành Vương, ngày Đinh mùi, vương thắt cổ chết, chưa liệm đã đặt thụy cho vương là linh 靈, Thành Vương chét không nhắm mắt, đổi thụy là thành 成, thì mới nhắm mắt. Thụy hiệu đã là việc quan trọng như vậy, quan niệm đánh giá của người ta về một con người thật khó mà hoàn toàn nhất trí, cho nên lúc “nghị thụy” (bàn việc đặt thụy) tất nhiên khó tránh khỏi tranh cãi.

Thời Xuân Thu, Sở Cung Vương ốm nặng, lo đến việc đặt thụy sau khi chết, bèn bảo các quan đại phu rằng “bất cốc bất đức, thiếu chủ xã tắc” (không có đức tốt, lại làm chủ xã tắc từ khi còn tuổi thơ) nên “vi đại phu ưu” (khiến các đại phu lo lắng), sau khi chết xin đặt thụy là “linh” hoặc “lệ” (cả hai đều là “ác thụy”), tuỳ các đại phu chọn một trong hai. Nhưng sau khi Cung Vương chết, triều thần nước Sở cùng nhau nghị thụy, Tử Nang cho rằng nước Sở “phủ hữu di man, yểm chinh nam hải, dĩ chúc chư Hạ” (vỗ yên cac nước man di, chinh phục biển nam, ra lệnh cho chư hầu ở Trung nguyên), hơn nữa nhà vua lại biết nhận lỗi, nên lấy thụy là “cung”. Thế là thành thụy (x. Tả truyện. Tương Công thập tam niên).

Thời nhà Đường, Hoàng Phủ Vô Dật làm quan ở đất Thục, mẹ ốm chết ở kinh thành, Vô Dật bôn tang, dọc đường hồi hộp lo sợ mà chết, Thái Thường đặt thụy là “hiếu”. Nhưng Vương Khuê cho rằng Vô Dật làmquan ở ngoài mà không đưa mẹ đi theo, không được coi là hiếu, bèn đổi thụy là “lương”.

Thụy và phép đặt thụy là một bộ phận của lễ chế cổ đại Trung Quốc, mang màu sắc đẳng cấp phong kiến rõ rệt. Lễ kí Giao đặc sinh viết: “Cổ giả sinh vô tước, tử vô thụy” (Khi xưa, sống không có tước, chết không có thụy). Bạch hổ thông nghĩa Thụy càng chỉ rõ: “Thụy giả biệt tôn ti, chương hữu đức dã” (Thụy là để phân biệt tôn ti, biểu dương người có đức). Vương triều các đời có yêu cầu rất cao đối với tư cách của đối tượng được thụy. Ngoài đế vương hậu phi ra, những người được thụy khác (chủ yếu là văn võ đại thần) đều phải là người có công huân nổi bật, hoặc phảm tiết ngời sáng, hoặc hành vi có ảnh hưởng lớn lao. Đến đời Đường, quy định rõ quan chức tam phẩm trở lên mới được xin thụy (quy định này còn lưu hành mãi đến cuối đời Thanh), hơn nữa bản thân thụy hiệu cũng có nhiều sự phân biệt, vì thế đặt thụy trở thành một tỏng những tiêu chí phân biệt tôn ti sang hèn.

Lẽ ra, lập thụy là một việc làm hết sức nghiêm túc, song theo đà phát triển của xã hội phong kiến, phạm vi ban thụy ngày càng mở rộng, một số người gọi là tiết phụ liệt nữ, hiếu tử liệt sĩ, thậm chí các nhà phương thuật, vú nuôi của hoàng đế, ông cha của công thần v.v.. cũng được ban thụy tràn lan. Đạo Vũ Đế nhà Bắc Ngụy dựng nước xưng đế, bèn truy tôn từ thuỷ tổ trở xuống 14 đời đế, chưa đủ, còn từ thuỷ tổ trở lên suy tôn cực viễn tổ, thêm 14 đời đế nữa, tổng cộng 28 đời đế. “Thụy vi hành chi tích” (thụy là dấu vết của hành trạng), song trong lịch sử có biết bao trường hợp hành trạng một đằng, thụy một nẻo, đẹp tốt phô ra, xấu xa đậy lại, cho nên Lí Ngu Trọng đời Đường đã nói: Ngày nay gần thì hai ba năm, xa thì vài chục năm, người chết đã lâu rồi mới xin thụy, nên chỉ dựa vào lời đồn, không thể tin được, còn như các bài ăn “lỗi” thì phần nhiều chỉ toàn lời phù phiếm.

Hơn nữa, quyền định thụy nắm trong tay hoàng đế, lòng yêu ghét cá nhân thường có ảnh hưởng quyết định trong việc đặt thụy, thì thụy lại càng xa với sự thật.

Ở Việt Nam, theo Đại Việt sử kí toàn thư, nếu không kể nhà Triệu, thì từ Lí Thái Tổ sử chép có thụy lạ Thần Vũ hoàng đế, Lí Thái Tông có thụy là Đại Hành hoàng đế v.v..

Đến thời Nguyễn thì việc đặt thụy và cho tên thụy đã có thể chỉ rõ ràng. Ngay năm Gia Long thứ nhất (1802), nhà vua đã có chỉ ban thụy cho Võ Tánh là Trang liệt. Minh Mạng năm thứ hai (1821) ban thụy cho Nguyễn Văn Nhân là Trung Cẩm; năm thứ tư (1823) có chỉ rằng những quan chức văn võ ở trong kinh cùng ngoài các tỉnh, không may chết đi, chuẩn cho văn từ chánh nhi phẩm trở lên, võ từ tòng nhất trở lên, cùng những bầy tôi luân cựu, có công lao hơn người rõ rệt, thì cho bộ lễ tân xin ban tên thụy, còn đều tuỳ theo sự trạng quan chức người ấy mà cho thụy; năm thứ bày (1826) quy định thụy hiệu thống nhất cho văn giai và võ giai như sau:

* Thụy hiệu văn giai

Chánh nhất phẩm đặt là Văn Nghị; tòng nhất phẩm đặt là Văn Ý;

Chánh nhị phẩm đặt là Trang Lượng; tòng nhị phẩm đặt la Trang Khải;

Chánh tam phẩm đặt là Hiến Mục; tòng tam phẩm đặt là Hiến Tĩnh;

Chánh tứ phẩm đặt là Đoan Cần; tòng tứ phẩm đặt là Đoan Lượng;

Chánh ngũ phẩm đặt là Đoan Trực; tòng ngũ phẩm đặt là Đoan Thân;

Chánh lục phẩm đặt là Đôn Nhã; tòng lục phẩm đặt là Đôn Túc;

Chánh thất phẩm đặt là Đôn Giản; tòng thất phẩm đặt là Đông Kính;

Chánh bát phẩm đặt là Cung Doãn; tòng bát phẩm đặt là Cung Ý;

Chánh cửu phẩm đặt là Cung Mậu; tòng cửu phẩm đặt là Cung Phác.

* Thụy hiệu võ giai

Chánh nhất phẩm là Võ Nghi; tòng nhất phẩm là Võ Khác;

Chánh nhị phẩm là Trung Cẩn; tòng nhị phẩm là Trung Phấn;

Chánh tam phẩm là Anh Túc; tòng tam phẩm là Anh Mai;

Chánh tứ phẩm là Tráng Dực; tòng tứ phẩm là Tráng Nghĩa;

Chánh ngũ phẩm là Trạng Nhuệ; tòng ngũ phẩm là Tráng Hiển;

Chánh lục phẩm là Hùng Kính; tòng lục phẩm là Hùng Tiết;

Chánh thất phẩm là Hùng Quả; tòng thất phẩm là Hùng Cảm;

Chánh bát phẩm là Dũng Kiên; tòng bát phầm là Dũng Mậu;

Chánh cửu phẩm là Dũng Lệ; tòng cửu phẩm là Dũng Mẫn;

Trừ người chết có công to rõ ràng được gia ân đặc tứ tên khác, còn thì cứ theo chức hàm hiệu có mà điền vào, cho theo phẩm hàm đặt tên thụy để tỏ ra thống nhất.

Đến đây thì thụy hiệu không còn gắn với sự bình giá hành trạng cuộc đời nữa mà trở thành một danh hiệu ban thưởng theo phẩm hàm thuần tuý.

MIẾU HIỆU

Miếu hiệu cũng là một thứ tên gọi sau khi chết, song có khác với thụy hiệu. Thuyết văn: “Miếu, tôn tổ mạo dã” (tổ mạo: hình mạo của tổ tiên) Miếu chỉ tông miếu đặt bài vị của tổ tiên để cúng tế. Còn “miếu” với nghĩa nơi thờ thần, Phật thì về sau mới có. Trước thời Chu, thiên tử có ngũ miếu, miếu giữa thờ thuỷ tổ, còn hai bên trái phải thì có bốn miếu thờ cha, ông, cụ, kị (phụ, tổ phụ, tằng tổ, cao tổ) gọi là thân miếu. Đến thời Chu, lấy Tắc làm thuỷ tổ, coi Văn Vương và Vũ Vương là vua có đức, sáng nghiệp công cao, nên thêm hai miếu nữa là thất miếu. Thời xưa danh vị khác nhau thì lễ cũng khác nhau, cho nên Lễ kí. Vương chế nói: “Thiên tử thất miếu, tam chiên tam mục, dữ thái tổ chi miếu nhi thất. Chư hầu ngũ miếu, nhị chiêu nhị mục, dữ thái tổ chi miếu nhi ngũ. Đại phu tam miếu, nhất chiêu nhất mục, dữ thái tổ chi miếu nhi tam. Sĩ nhất miếu. Thứ nhân tế ư tẩm”. (Thiên tử có bảy miếu, ba chiêu ba mục, cùng với miếu Thái Tổ là bảy. Chư hầu năm miếu, hai chiêu hai mục, cùng với miếu thái tổ là năm. Đại phu ba miếu, một chiêu một mục, cùng với miếu thái tổ là ba. Sĩ một miếu. Dân thường tế ở phòng ngủ). Vì thế về sau “thất miếu” trở thành từ gọi thay cho vương triều. Quá Tần luận của Giả Nghị có câu “Nhất phu tác nạn nhi thất miếu huỷ” (Một người gây nạn mà vương triều sụp đổ).

Sách sử vật kỉ nguyên của Cao Thừa thời Tống cho rằng việc đặt miếu hiệu hiện đã có từ thời Thương, như Thái Giáp 太甲 gọi là Thái Tông 太宗, từ Hán về sau, các đời đều theo. Miếu hiệu được ghép bằng hai chữ, chữ sau là tổ 祖 hoặc tông 宗, như Hán Cao Tổ, Đường Huyền Tông. So với thụy hiệu thì việc dùng chữ cho miếu hiệu có hai điểm khác: một là dùng ít chữ; hai là chữ dùng đều có nghĩa biểu dương, tốt đẹp, không có nghĩa trung bình, càng không có nghĩa xấu. Ví dụ như các hoàng đế nhà Minh, miếu hiệu của 15 hoàng đế (Huệ Đế không có miếu hiệu, không tính) lần lượt là: Thái Tổ, Thành Tổ, Nhân Tông, Tuyên Tông, Anh Tông, Đại Tông, Hiến Tông, Hiếu Tông, Vũ Tông, Thế Tông, Mục Tông, Thần Tông, Quang Tông, Hi Tông, Tư Tông. Xét nói dung của chữ đầu trong miếu hiệu, ta thấy có những chữ biểu thị là ông vua khai quốc, đặt nền cơ nghiệp, như Cao Tổ 高祖, Thái Tổ 太祖 (ý nghĩa của chữ thái đã phân ở mục niên hiệu); có những chữ biểu thị sự kế tục giếng mối lớn, như Thế Tông 世宗, Trung Tông 中宗; còn lại là những chữ ca tụng công đức như Duệ 睿, Đức 德, Mục 穆, Uy 威, Túc 肅, Thần 神, Anh 英, Nhân 仁... Chữ thứ hai trong miếu hiệu là tổ hoặc tông. Chữ “tổ” trong giáp cốt văn viết @ được giải thích là tượng hình bộ phận sinh dục nam, biểu thị sự truyền giống trong tín ngưỡng phồn thực, về sau thêm bộ thị 示 biểu thị tế tự, viết 祖, với nghĩa tông miếu thờ tiên tổ, rồi từ đó có nghĩa tiên tổ, dùng trong miếu hiệu với nghĩa “ông vua mở nước” “người khởi thuỷ”. Cốc Lương truyện. Hi Công thập ngũ niên nói: “Thuỷ phong tất vi tổ” (Phong đầu tiên ắt là tổ). Sử kí. Hiếu Văn bản kỉ nói: “Thuỷ thủ thiên hạ giả vi tổ” (Người đầu tiên giành được thiên hạ là tổ), như Hán Cao Tổ, Tống Thái Tổ. Còn chữ “tông” trong giáp cốt văn viết @ hoặc @, bên ngoài là cái nhà, bên tỏng là thần chủ nên thuyết văn giải thích là “tôn tổ miếu” (miếu tôn thờ tổ), cũng có nghĩa tổ tiên, dùng ghép với chữ “tổ”, cho nên có cách nói “liệt tổ liệt tông” (tổ tiên nói chung). “Tông” dùng làm miếu hiệu cũng lấy nghĩa mở đầu. Sách cổ nói rằng “thuỷ thủ thiên hạ vi tổ, thuỷ trị thiên hạ vi tông” (người đầu tiên giành được thiên hạ là tổ, người đầu tiên cai trị thiên hạ là tông), thêm chữ “thái” thì ý nghĩa đó càng rõ, như Đường Thái Tông, Tống Thái Tông.

Người xưa cho rằng đề miếu hiệu, thờ tổ tông “giai suy kì bản thống dĩ sự kì chủ” (đều là suy từ chính thống để thờ chúa), biểu thị cái ý “tổ tông kế tự, đức hậu lưu quang” (nối dõi tổ tông, đức dày truyền sáng). Rõ ràng, miếu hiệu là sản phẩm của chế độ tông pháp phong kiến, nhằm mục đích bảo vệ nền thống trị thế thập cha truyền con nối của một dòng họ. Tổ có công, tông có đức, thờ phụng thần chủ trong tông miếu, tôn tổ kính tông là sự đãi ngộ chính trị đặc biệt của các triều đại phong kiến.

Trước đời Đường, không phải ông vua nào cũng xưng tổ xưng tông cả. Thời Tây Hán có 12 ông vua, chỉ 5 ông gọi bằng tổ và tông. Thời Đông Hán 13 vua, gọi bằng tổ và tông có 7 vua. Từ thời Đường về sau, thì hoàng đế sau khi chết đều có miếu hiệu, vua khai quốc gọi bằng “tổ”, các vua sau đời gọi bằng “tông”. Duy có một trường hợp ngoại lệ là ông vua thứ ba nhà Minh là Chu Đệ 朱棣 lại mang miếu hiệu Minh Thành Tổ 明成祖 (1360-1424). Thật ra lúc mới chế, miếu hiệu của ông là Minh Thái Tông 明太宗 nhưng về sau Minh Thế Tông 明世宗 Chu Hậu Thông 朱厚熜 cho rằng Chu Đề đã dẹp yên biển loạn dựng lại đế nghiệp, công lao sánh ngang Thái Tổ, nên mới đổi miếu hiệu là Thành Tổ.

Ở Việt Nam, miếu hiệu về cơ bản cũng giống như ở Trung Quốc. Các ông vua sáng nghiệp đều có miếu hiệu Thái Tổ. Duy có vua đầu nhà Trần là Trần Cảnh, miếu hiệu là Thái Tông. Bài thơ sớm nhắc đến miếu hiệu là bài thơ của Trần Dụ Tông (ở ngôi từ 1341 đến 1369) ca ngợi Trần Thái Tông.

Đường Việt khai cơ lưỡng Thái Tông,

Bỉ xưng Trinh Quán ngã Nguyên Phong.

Kiến Thành tru tử Yên Sinh tại,

Miếu hiệu tuy đồng đức bất đồng.

(Sáng nghiệp Việt Đường hai Thái Tông,

Kia xưng Trinh Quán, ta Nguyên Phong.

Kiến Thành bị giết, Yên Sinh sống,

Miếu hiệu như nhau, đức chẳng đồng).

Qua niên hiệu, thụy hiệu và miếu hiệu ta hiểu thêm một khía cạnh của văn hóa Trung Hoa và của sự tiếp biến văn hóa ấy ở Việt Nam.

Thông báo Hán Nôm học 2000, tr.50-70